भारतीय अर्थव्यवस्थेची वैशिष्ट्ये
भारताची अर्थव्यवस्था ही जगातील एक वेगाने वाढणारी आणि संधींनी भरलेली अर्थव्यवस्था आहे. भारतात विविध प्रकारचे उद्योग, शेती आणि सेवा क्षेत्रं एकत्र काम करत असल्यामुळे ही अर्थव्यवस्था वेगळी ठरते. गावागावांमध्ये अजूनही शेतकरी मेहनत घेत आहेत, आणि दुसरीकडे मोठ्या शहरांमध्ये आयटी, बँकिंग, डिजिटल सेवा यांचा झपाट्याने विकास होत आहे. चला तर पाहूया भारताच्या अर्थव्यवस्थेची खास वैशिष्ट्यं.(भारतीय अर्थव्यवस्थेची वैशिष्ट्ये)
१. मिश्र अर्थव्यवस्था – खासगी आणि सरकारी हातात हात घालून
भारतात खासगी कंपन्या आणि सरकारी संस्था दोघंही महत्त्वाची भूमिका बजावतात. रेल्वे, सरकारी बँका, वीज मंडळं ही उदाहरणं सरकारी क्षेत्रातली आहेत. दुसरीकडे टाटा, रिलायन्स, इंफोसिस यासारख्या खासगी कंपन्याही मोठं योगदान देतात. त्यामुळे भारताला ‘मिश्र अर्थव्यवस्था’ म्हणतात.
२. अजूनही शेतीवर भर – कृषिप्रधान देश
भारत अजूनही शेतीप्रधान देश आहे. आजही जवळपास ४०% लोकसंख्या शेतीवरच अवलंबून आहे. भात, गहू, डाळी, कापूस यासारखी पीकं घेतली जातात. सरकारकडून शेतकऱ्यांना बियाणं, खते, कर्ज आणि विमा यासाठी विविध योजना मिळतात. शेती हा अजूनही भारताच्या अर्थव्यवस्थेचा एक मजबूत आधार आहे.
३. मोठी लोकसंख्या – मोठं मनुष्यबळ
भारताची लोकसंख्या खूप मोठी आहे, आणि यातील बहुसंख्य लोक तरुण आहेत. हीच आपली सर्वात मोठी ताकद आहे. हे तरुण शिक्षण, आयटी, वैद्यकीय, बांधकाम, सेवा, स्टार्टअप यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये काम करत आहेत. योग्य प्रशिक्षण आणि संधी दिल्यास हे मनुष्यबळ देशाला वेगाने पुढे नेऊ शकतं.
४. सेवा क्षेत्राचा झपाटा
भारताचं सेवा क्षेत्र म्हणजे अर्थव्यवस्थेचा राजा! बँकिंग, आयटी, शिक्षण, आरोग्य, पर्यटन, वाहतूक, विमा यांसारख्या सेवा भारताच्या GDP मध्ये सर्वाधिक वाटा उचलतात. बंगलोर, हैदराबाद, पुणे यासारखी शहरे यामध्ये आघाडीवर आहेत. या क्षेत्रातून लाखो रोजगारही निर्माण होत आहेत.
५. लघु-मध्यम उद्योगांचं बळ
गावोगावी सुरू असलेले कारखाने, हस्तकला, अन्न प्रक्रिया यांसारखे लघु व मध्यम उद्योग (MSME) देशाच्या अर्थव्यवस्थेला बळकटी देतात. ‘स्टार्टअप इंडिया’, ‘मेक इन इंडिया’, ‘मुद्रा योजना’ यांसारख्या सरकारी उपक्रमांनी या छोट्या उद्योगांना मोठं बळ दिलं आहे.
६. आयात-निर्यातीचं संतुलन
भारत पेट्रोल, सोनं, इलेक्ट्रॉनिक वस्तू अशा गोष्टी मोठ्या प्रमाणावर आयात करतो. दुसरीकडे औषधं, कृषी उत्पादने, तंत्रज्ञान सेवांचा निर्यातीत मोठा वाटा आहे. परदेशात माल पाठवणं (निर्यात) आणि परदेशातून माल मागवणं (आयात) यामुळे भारताचं जागतिक स्तरावर आर्थिक स्थान बळकट होतंय.
७. आर्थिक विषमता – एक मोठं आव्हान
भारतात काही लोक अतिशय श्रीमंत आहेत, तर काही अजूनही गरिबीच्या रेषेखाली जगतात. शहरं झपाट्याने विकसित होत असतानाच ग्रामीण भागात पायाभूत सुविधांची कमतरता आहे. ही आर्थिक विषमता कमी करण्यासाठी सरकारने सार्वजनिक वितरण व्यवस्था, मनरेगा, गरिबांसाठी आरोग्य-शिक्षण योजना अशा अनेक योजना सुरू केल्या आहेत.
८. सरकारची सक्रिय भूमिका
भारत सरकार अर्थव्यवस्थेत खूप सक्रिय आहे. योजना तयार करणं, बँका नियंत्रित करणं, रोजगार निर्मिती करणं, पायाभूत सुविधा वाढवणं हे सगळं सरकार करतं. केंद्र सरकार आणि राज्य सरकार दोघे मिळून अर्थव्यवस्थेचं योग्य नियोजन करतात.
९. डिजिटल अर्थव्यवस्थेकडे वाटचाल
भारत सध्या डिजिटल युगात प्रवेश करत आहे. UPI, आधार, ऑनलाइन व्यवहार, मोबाईल बँकिंग यामुळे सामान्य लोकांचं दैनंदिन जीवनच बदललं आहे. ‘डिजिटल इंडिया’ मोहिमेमुळे ग्रामीण भागातही इंटरनेटचा वापर वाढला आहे.
१०. परदेशी गुंतवणूक – FDI आणि FII
परदेशातील अनेक कंपन्या भारतात गुंतवणूक करत आहेत. याला FDI (Foreign Direct Investment) म्हणतात. यामुळे उद्योगांना चालना मिळते, रोजगार वाढतो आणि भारताची अर्थव्यवस्था बळकट होते. शेअर बाजारात गुंतवणूक करणाऱ्या परदेशी संस्थांनाही (FII) भारत आकर्षित करतो.
थोडक्यात सांगायचं झालं तर, भारताची अर्थव्यवस्था ही पारंपरिक आणि आधुनिकतेचा सुंदर संगम आहे. येथे अजूनही शेतीला महत्त्व आहे, पण त्याचबरोबर आयटी आणि सेवा क्षेत्र झपाट्याने पुढे जात आहेत. मोठी लोकसंख्या, कुशल मनुष्यबळ, तंत्रज्ञानाचा वापर आणि सरकारी धोरणं यांच्या जोरावर भारत भविष्यात एक आर्थिक महासत्ता होण्याच्या मार्गावर आहे.
महागाई आणि चलनफुगवटा (Inflation and Deflation)
व्याजदराचे प्रभाव (Interest Rates)
