कृषी क्षेत्र आपल्या देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. या क्षेत्रात तंत्रज्ञान, संशोधन, शिक्षण आणि कृषकांना दिले जाणारे मार्गदर्शन यामुळे त्याचा विकास होत आहे. भारतात विविध कृषि विद्यापीठे कार्यरत आहेत, ज्यामुळे कृषी शास्त्र, तंत्रज्ञान आणि उद्योगात प्रगती होऊ शकते. मराठवाडा क्षेत्रामध्ये कृषी शिक्षण आणि संशोधनासाठी एक अत्यंत महत्त्वाचे स्थान असलेले संस्थान म्हणजे मराठवाडा कृषि विद्यापीठ, परभणी.(Vasantrao Naik Marathwada Agricultural University) हे विद्यापीठ मराठवाड्याच्या कृषी क्षेत्राच्या सर्वांगीण प्रगतीसाठी एक महत्त्वाचे केंद्र बनले आहे.
मराठवाडा कृषि विद्यापीठाची स्थापना:
(Vasantrao Naik Marathwada Agricultural University)मराठवाडा कृषि विद्यापीठाची स्थापना १९७२ मध्ये झाली. परभणी जिल्ह्यात असलेले हे विद्यापीठ मुख्यत: मराठवाडा क्षेत्रातील कृषी उत्पादन सुधारण्यावर, कृषी शिक्षणाच्या प्रगतीवर आणि शेतकऱ्यांना योग्य मार्गदर्शन देण्यावर लक्ष केंद्रित करते. याची स्थापना कृषी संशोधन, शेतकऱ्यांच्या कल्याणासाठी नवीन तंत्रज्ञान आणि शास्त्रज्ञांची मदत मिळवून कृषी क्षेत्राचा विकास साधण्यासाठी करण्यात आली.
विद्यापीठाची संरचना आणि कार्य:
मराठवाडा कृषि विद्यापीठाचे मुख्यालय परभणीमध्ये असून याच परिसरात विविध कृषी महाविद्यालये, संशोधन केंद्रे, प्रशिक्षण केंद्रे आणि कृषी सेवा केंद्रे आहेत. या विद्यापीठाचा उद्देश कृषी क्षेत्राच्या तंत्रज्ञान, शिक्षण आणि सामाजिक दायित्वाच्या बाबतीत सर्वांगीण कार्य करणे आहे.
मुख्य कार्ये:
- कृषी शिक्षण: विद्यापीठ विविध शैक्षणिक कोर्सेस प्रदान करते, जसे की बी.एससी. (कृषी), एम.एससी. (कृषी), पीएच.डी. (कृषी) व इतर संबंधित कोर्सेस. यामुळे विद्यार्थ्यांना कृषी क्षेत्रातील नवीनतम संशोधन व तंत्रज्ञान शिकता येते.
- संशोधन आणि विकास: कृषी उत्पादन सुधारण्यासाठी, नवनवीन तंत्रज्ञान विकसित करण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांच्या जीवनमानात सुधारणा घडवून आणण्यासाठी विद्यापीठात विविध संशोधन प्रकल्प राबवले जातात. यामध्ये पिकांच्या उत्पादनात सुधारणा, कीड नियंत्रण, मातीचे विश्लेषण आणि जलसंधारण ह्या मुद्द्यांवर संशोधन केले जाते.
- कृषक कल्याण: शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी, त्यांना योग्य तंत्रज्ञान व पद्धती शिकवण्यासाठी विद्यापीठ विविध कार्यक्रमांचे आयोजन करते. शेतकऱ्यांना तांत्रिक प्रशिक्षण देणे, कार्यशाळा आयोजित करणे आणि त्यांच्या समस्यांचे निराकरण करण्याचे काम विद्यापीठ करतो.
- कृषी तंत्रज्ञान हस्तांतरण: कृषी संशोधनाची माहिती आणि तंत्रज्ञान शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचवणे हे विद्यापीठाचे एक महत्त्वाचे कार्य आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेतीत उच्च उत्पन्न मिळवण्यासाठी आवश्यक असलेली माहिती मिळते.
शैक्षणिक विभाग आणि अभ्यासक्रम:
मराठवाडा कृषि विद्यापीठात विविध शैक्षणिक विभाग कार्यरत आहेत. यामध्ये कृषी शास्त्र, कृषी अभियांत्रिकी, पशुपालन, बागायती, वनस्पती शास्त्र, कीटक शास्त्र, माती व पाणी व्यवस्थापन, कृषी तंत्रज्ञान आणि कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन अशा अनेक विभागांचा समावेश आहे.
विद्यापीठात खालील प्रमुख कोर्सेस उपलब्ध आहेत:
- बी.एससी. (कृषी): या कोर्समध्ये विद्यार्थ्यांना कृषी क्षेत्राच्या विविध अंगांची सखोल माहिती दिली जाते. या कोर्समध्ये कृषी उत्पादन तंत्रज्ञान, कृषी अर्थशास्त्र, कृषी तंत्रज्ञान इत्यादी विषयांचा समावेश आहे.
- एम.एससी. (कृषी): या कोर्समध्ये विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणाची संधी मिळते. यामध्ये ते कृषी विज्ञान, मातीशास्त्र, वनस्पती शास्त्र, कृषी अभियांत्रिकी इत्यादी क्षेत्रांमध्ये अधिक गहन अभ्यास करू शकतात.
- पीएच.डी. (कृषी): यामध्ये विद्यार्थ्यांना कृषी संशोधन आणि नवीन तंत्रज्ञानावर गहन अध्ययन करण्याची संधी मिळते.
संशोधन कार्य:
कृषी क्षेत्रातील नवीन तंत्रज्ञान आणि पद्धतींचा विकास करणारे संशोधन कार्य विद्यापीठात मोठ्या प्रमाणावर केले जाते. यामध्ये पिकांच्या उत्पादनात सुधारणा, कीटक नियंत्रण, माती परीक्षण, जलवापर व्यवस्थापन, वायू प्रदूषणाचे नियंत्रण इत्यादी क्षेत्रांचा समावेश आहे. विद्यापीठाने अनेक कृषी पिकांसाठी नवीन तंत्रज्ञान विकसित केले आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेतावर अधिक उत्पादन मिळवता येते.
कृषकांसाठी सेवा आणि कार्यक्रम:
कृषकांच्या कल्याणासाठी आणि त्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी विद्यापीठ विविध उपक्रम राबवते. शेतकऱ्यांसाठी तांत्रिक प्रशिक्षण, कृषी मेळा, कार्यशाळा, कृषी सहाय्य योजना यांसारखे अनेक उपक्रम राबवले जातात. याशिवाय, कृषकांना विविध विषयांवर माहिती व मार्गदर्शन देण्यासाठी शेतकऱ्यांसाठी सूचना केंद्रे स्थापन केली जातात.
अंतरराष्ट्रीय सहकार्य:
विद्यापीठाने विविध आंतरराष्ट्रीय संस्थांशी सहकार्य केले आहे. यामुळे विद्यार्थी आणि संशोधकांना जागतिक पातळीवर कृषी ज्ञान मिळविण्याची संधी मिळते आणि ते नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करू शकतात.
निष्कर्ष:
मराठवाडा कृषि विद्यापीठ, परभणी हे एक महत्त्वाचे कृषी संशोधन आणि शिक्षण केंद्र आहे. शेतकऱ्यांच्या कल्याणासाठी, कृषी क्षेत्राच्या सर्वांगीण विकासासाठी आणि नवीन तंत्रज्ञानाच्या वापरासाठी हे विद्यापीठ मोठे योगदान देत आहे. या विद्यापीठाच्या माध्यमातून मराठवाडा आणि इतर भागातील शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनात सुधारणा करणे, नवीन तंत्रज्ञान शिकणे आणि त्याचा उपयोग करणे शक्य होत आहे. हे विद्यापीठ कृषी क्षेत्राचा भविष्यकालीन विकास सुनिश्चित करण्यासाठी एक महत्वाचे केंद्र बनले आहे.
डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषि विद्यापीठ, अकोला: एक सखोल परिचय
